Związki chemiczne używane do leczenia raka (chemiotera­pii) mogą być stosowane przed zabiegiem operacyjnym lub po nim, oddzielnie albo w różnych kombinacjach. Poniżej za­mieszczamy krótki opis niektórych z nich, wraz ze wzmian­ką o nowych lekach eksperymentalnych, których przydat­ność i skuteczność w leczeniu raka jelita grubego jest obec­nie przedmiotem badań.

5-fluorouracyl (5-FU, Adrucil)

Lek ten przez ponad czterdzieści lat był jednym z najczęściej stosowanych leków w nowotworach jelita grubego. Należy on do grupy antymetabolitów, leków zakłócających syntezę kwa­sów nukleinowych (DNA i RNA) w dzielących się komórkach. Zwykle stosuje się go z innymi lekami, na przykład z leukowo- ryną, której działanie potęguje. 5-fłuorouracyl bywa także sto­sowany z naświetlaniem w przypadkach raka odbytnicy, potę­gując działanie promieniowania.

Lek ten jest podawany dożylnie. Najczęściej wstrzykuje się go do żyły wolno, przez pięć minut. Niektórzy lekarze stosują fluorouracyl raz na tydzień. Czasami bywa on wprowadzany w postaci ciągłej kroplówki. Pacjent nosi małą zasilaną bateryj­ką pompę, która stale wstrzykuje lek do żyły. W takich wypad­kach, gdy pacjent dojdzie do siebie po ubocznych skutkach fluorouracylu, nie stosuje się już żadnego innego leku.

W przypadku przerzutów do wątroby fluorouracyl lub po­krewny związek, floxurydyna, jest wprowadzany wprost do tęt­nicy, która dostarcza krew do wątroby. Niestety metoda ta, zwa­na infuzją do tętnicy wątrobowej, może być toksyczna dla żo­łądka i wątroby. Ten poważny efekt uboczny nie występuje przy stosowaniu dożylnym.

5-fluorouracyl jest na ogół dosyć dobrze znoszony przez pa­cjentów. Może jednak czasami powodować biegunkę, owrzo­dzenie śluzówki jamy ustnej, wysypkę, utratę apetytu i zmę­czenie. Na szczęście lek ten nie powoduje wypadania włosów, które jest częstym skutkiem ubocznym wielu innych leków przeciwnowotworowych.

Leukoworyna (Citrovorum Factor, FA)

Technicznie leukoworyna nie jest lekiem z grupy chemioterapeutyków, a raczej witaminą z grupy B, podobną w budowie do kwasu foliowego. Leukoworyna potęguje działanie fluoro-uracylu. Podaje się ją dożylnie albo doustnie, w postaci tabletek.

Efekty uboczne występują rzadko. Mogą to być wysypki i świąd skóry.

Irinotekan (Camptosar)

Lek ten należy do inhibitorów enzymu topoizomerazy. Działa przez blokowanie tego enzymu, który jest niezbędny dla dzie­lących się komórek.

Irinotekan stosuje się sam lub łącznie z fluorouracylem albo z jeszcze innymi lekami. Najczęściej używa się go do leczenia przerzutów raka jelita grubego. Wykazano, że irinotekan poda­wany razem z fluorouracylem i leukoworyną przedłuża czas przeżycia i zwalnia wzrost nowotworów u pacjentów z prze­rzutami raka jelita grubego.

Efekty uboczne irinotekanu to biegunka, zmęczenie, wypa­danie włosów i utrata apetytu.

Oxaliplatin (Elocatin)

Oxaliplatin to związek platyny, należący do grupy leków alki­lujących. Stosuje się go dożylnie. Oxaliplatin działa destruk­cyjnie na DNA komórek nowotworowych. Oxaliplatin używa­ny jest w połączeniu z fluorouracylem i leukoworyną do le­czenia zaawansowanych postaci raka okrężnicy lub odbytnicy w wypadkach, w których nastąpił nawrót lub wzrost guza pod­czas terapii fluorouracylem, leukoworyną i irinotekanem, lub po sześciu miesiącach od zakończenia tej terapii. Niektórzy onkolodzy używają obecnie oxaliplatinu wraz z fluorouracy­lem jako pierwszej kombinacji leków do leczenia zaawansowa­nych postaci nowotworu.

Najczęstszymi efektami ubocznymi tego leku są reakcje aler­giczne, cierpnięcie i mrowienie palców, nadwrażliwość rąk na zimno i uczucie duszenia się przy piciu zimnych napojów.

Capecitabine (Xeloda)

Jest to antymetabolit, który przekształcany jest w organizmie (głównie przez komórki rakowe) w 5-fluorouracyl. W dwóch badaniach klinicznych wykazano, że capecitabine powoduje zmniejszanie się wielkości guzów skuteczniej niż standardowe leczenie (fluorouracylem i leukoworyną). Lek ten jednak nie wydłużył znacząco czasu przeżycia ani nie zmniejszył efektów ubocznych terapii w porównaniu z leczeniem fluorouracylem z leukoworyną.

Ważną zaletą tego leku jest to, że przyjmuje się go w tablet­kach, a więc dożylne zastrzyki są zbędne. Oznacza to krótszy pobyt w szpitalu, stosowanie leku w warunkach domowych i dzięki temu lepszą jakość życia. Normalnie zażywa się 2 ta­bletki dziennie w odstępach dwunastogodzinnych, 30 minut po posiłku z dużą ilością wody.

Najpoważniejszymi efektami ubocznymi są biegunka i bolesne zaczerwienienie i obrzęki stóp i dłoni. Obrzęki można łagodzić, zażywając środki przeciwzapalne przepisane przez lekarza.

Technicznie capecitabine stanowi znaczny postęp w lecze­niu nowotworów, ale powszechne jej użycie natrafia na różne poważne i mniej poważne trudności. Po pierwsze sami pacjen­ci mogą nie stosować się dokładnie do wskazówek lekarza, mogą brać nieodpowiednie ilości w nieodpowiednim czasie, a także nie zwracać uwagi na efekty uboczne i nie mówić o nich lekarzowi. Po drugie niektóre firmy ubezpieczeniowe w USA nie zwracają kosztów terapii tym lekiem.